Van ridder naar schurk: handvatten voor toezicht op ethisch ondernemen
Tekst: Laura van Elst
De opmars van nieuwe toetreders kan schuren met ethisch ondernemerschap in de zorg. Om de dialoog over intern toezicht van ethische kwesties aan te zwengelen, publiceert de Nederlandse Vereniging van Toezichthouders in Zorg en Welzijn (NVTZ) een whitepaper. “Zelfs als toezichthouders zich geen raad weten, is er geen excuus om te blijven doormodderen”, vertelt NVTZ-directeur Marius Buiting. “Wacht niet te lang met dingen aan de kaak te stellen en hulp in te roepen.”
Door de marktwerking zijn er de afgelopen jaren veel nieuwe spelers in de zorg toegetreden. “Dat gaat vaak heel goed. Maar zoals te lezen valt in nieuwsberichten en Kamervragen, kan het ook een bedenkelijke richting opgaan waarbij publiek geld de zorgsector uitvloeit”, vertelt Buiting. De enorme winsten in de thuiszorg, het faillissement van de IJsselmeerziekenhuizen en het Slotervaart en de mondkapjesdeal zijn enkele bekende voorbeelden hoe het mis kan gaan in een semipublieke sector.
Grijs gebied
Bij incidenten waarbij wordt geconstateerd dat er niet ethisch is gehandeld, wordt al snel de vraag gesteld waar het intern toezicht was en waarom een raad van toezicht (rvt) of raad van commissarissen (rvc) niet op tijd heeft ingegrepen. Volgens Buiting komt dat onder meer doordat het gesprek over ethisch ondernemerschap nog onvoldoende wordt gevoerd tussen toezicht en bestuur. “Daardoor bevindt een ethische situatie zich op het randje van misgaan en voelen toezichthouders zich overvallen.” Om het gesprek op gang te brengen en toezichthouders handvatten te geven, komt de NVTZ met de whitepaper Ridders & Schurken: toezicht op ethisch ondernemen in de zorg.
Buiting stelt dat ondernemen voor het publieke belang plaatsvindt op een schaal van extremen. Daarbij bevinden veel zorginstellingen zich in een grijs gebied tussen rendement behalen en het voldoen aan de maatschappelijke opdracht. Zo kan de krappe arbeidsmarkt ethisch ondernemerschap onder druk zetten. “Als zorginstellingen elkaar gaan beconcurreren en afwijken van regionaal arbeidsmarktbeleid, dan raakt het ecosysteem ontwricht en worden de personeelskosten opgestuwd.” Een ander ethisch punt is de kwaliteit van zorg. “Denk aan het schandaal van het Franse Orpea, dat wel ongeveer 6.500 euro per maand vroeg, terwijl bewoners op 20 vierkante meter woonden en op een voedselrantsoen en in de urinelucht zaten. Daarmee komt een van de belangrijkste redenen waarom wij als maatschappij bereid zijn offers te brengen voor gezondheidszorg onder druk te staan.”
Sleutelmomenten
Ethisch toezicht is de meest ingewikkelde rol voor een toezichthouder. “Ondernemen met een maatschappelijke opdracht is een permanente oefening in balanceren”, aldus Buiting. Van toezichthouders vraagt dat niet alleen om traditioneel in de achteruitkijkspiegel te kijken, maar ook steeds vaker vooruit te kijken. “Het vraagt van de toezichthouder om aan zichzelf, aan de raad als geheel en aan de bestuurder fundamentele vragen te stellen over de organisatie.” Die vragen gaan over de motivatie en gevolgen van het handelen en te begrijpen waarom de instelling een bepaalde koers vaart en of dit het publiek belang dient.
Buiting vertelt dat een rvt op een aantal sleutelmomenten een belangrijke rol speelt in de ethische koers van een organisatie. “Denk aan natuurlijke sleutelmomenten, zoals bij de start, overname of fusie van een onderneming, waarbij het gesprek wordt gevoerd over de waarden, het perspectief op kwaliteit en het leggen van de regionale puzzel.” Een ander natuurlijk sleutelmoment is wanneer het goed gaat met de organisatie. “In slechte tijden is men geneigd van nature goed op financiën te letten, onnodige uitgaven te schrappen en dus ook beter te letten op dubieuze geldstromen of onredelijke dividenduitkeringen.” In goede tijden is de noodzaak minder en de waakzaamheid op niet te verantwoorden winstuitkeringen, hoge bonussen en creatieve fiscale ontwijkingsconstructies daarmee ook. “Op zo’n moment is het belangrijk het gesprek aan te gaan over de besteding van zorggeld. Wordt het geïnvesteerd in de organisatie of belandt het in de zak van een paar mensen?”
Bestuurders hebben meestal de beste intenties en schrikken van hun gedrag wanneer ze ermee worden geconfronteerd
Marius Buiting
Red flags
Daarnaast zijn er “red flag” momenten. “Bij negatieve berichtgeving in de media of vanuit de organisatie zelf, signalen van een kwaliteitsverslechtering, slechte informatievoorziening of een niet pluis-gevoel moeten toezichthouders acuut optreden, intern onderzoek doen en met de bestuurder in gesprek gaan.” Toezichthouders kunnen daarbij de escalatieladder hanteren. “Die start aan de voorkant: praten over waarden en twijfelachtig gedrag aanspreken. In het spel van ridder en schurk probeer je iemand namelijk eerst weer op het goede pad te krijgen.” Dat lukt volgens Buiting vaak. “Bestuurders hebben meestal de beste intenties en schrikken van hun gedrag wanneer ze ermee worden geconfronteerd.” Wanneer dat niet helpt, moeten rvt’s opschalen naar interventies voor herstel. “Vervolgens is de ultieme maatregel het ontslag van een disfunctionele bestuurder bij een stichting of bij een BV het terugtreden van de rvt en het op de hoogte brengen van de IGJ en het zorgkantoor.”
Bij een BV-constructie ligt het spel subtieler, zegt Buiting. Daarom werkt de NVTZ aan nieuwe modelstatuten die raden van commissarissen de mogelijkheid bieden om een bestuurder te schorsen. Daarnaast werkt de NVTZ met het Scheidsgerecht Gezondheidszorg aan een constructie voor conflictbemiddeling. “Dat onafhankelijke instrument geeft bindend advies over grijze gebieden.”
Geen erebaan
Om toezichthouders beter op ethisch ondernemerschap te equiperen, zijn de selectiecriteria voor toezichthouders verscherpt. “Twaalf jaar geleden was de rol als toezichthouder vooral een erebaan.” Die tijd is voorbij. “Daarom werkt de NVTZ nu met profielen. En er valt te kiezen: er zijn meer sollicitanten dan posities.” Bovendien worden toezichthouders onderworpen aan het programma Goed Toezicht. “Zo hebben we aan de voorkant grip op de kwaliteit van rvt’s. Daarnaast is er voor toezichthouders een helpdesk met begeleiding bij lastige ethische situaties. Dus zelfs als toezichthouders zich geen raad weten, is er geen excuus om lang te blijven doormodderen.” Met de whitepaper pleit de NVTZ ervoor dat het gesprek wordt gevoerd over wat ethisch ondernemerschap in de zorg en welzijn is.
Bron: Van ridder naar schurk: handvatten voor toezicht op ethisch ondernemen (zorgvisie.nl)